Το μηδέν και το άπειρο
Πρόκειται για ένα αριστουργηματικό ψυχογράφημα του Ρουμπασόφ, ενός απ' τους επικεφαλής της Οκτωβριανής Επανάστασης, που όμως τέθηκε σε δυσμένεια, όταν τα ηνία του Κόμματος και της εξουσίας ανέλαβε ο Στάλιν. Εν τέλει, την περίοδο που περιγράφεται στο βιβλίο, συλλαμβάνεται ως πράκτορας της αντιπολίτευσης και ανακρίνεται βασανιστικά μέχρι να ομολογήσει τα "εγκλήματά" του. Μου άρεσε η προσέγγιση, εκ μέρους του συγγραφέα, του ίδιου συμβάντος από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Πώς αναγκάζεται ο αναγνώστης να μετακινηθεί από τη βεβαιότητα της αθωότητας του Ρουμπασόφ, στην αμφισβήτηση αυτής και τούμπαλιν, κατά τη διάρκεια της ανάκρισης του Ρουμπασόφ από τον αντιπαθή Γκλέτκιν. Το βασικό ερώτημα που εκκρεμεί καθ' όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης είναι αν τελικά το όραμα της Επανάστασης είναι δυνατό να πραγματωθεί και με ποιόν τρόπο. Ένα ερώτημα που παραμένει αναπάντητο, κυρίως ως προς το δεύτερο σκέλος του. Ο συγγραφέας, μέσω του Ρ., αναρωτιέται αν υπάρχει αναλογία ανάμεσα στην πολιτική ωριμότητα των μαζών μιας κοινωνίας και το επίπεδο πολιτισμού της συγκεκριμένης κοινωνίας και, εν τέλει, αν η χρυσή τομή αυτής θα οδηγούσε το λαό στην επιδίωξη της αυτοθέσμισής του. Επίκαιρο όσο ποτέ...
ΣΤΟ ΚΕΛΙ 404
Ένιωθε σχεδόν απόλυτα ευτυχισμένος στη ζέστη της κουβέρτας του και φοβόταν ένα μόνο πράγμα: το να σηκωθεί και να κινηθεί. "Ώστε θα με ξεκάνουν"... βρισκόταν ήδη στην αλλόκοτη κατάσταση έξαψης που του ήταν γνώριμη από παλαιότερες φορές που είχε βρεθεί κοντά στο θάνατο.
Τον έπιασε ξαφνικά μια άγρια λαχτάρα για εφημερίδα. Ήταν τόσο έντονη, που τον έκανε να μυρίζει το τυπογραφικό μελάνι και ν' ακούει το τρίξιμο και το θρόισμα των σελίδων.
Φαντάστηκε μία εγκάρσια τομή του εγκεφάλου του.[...] Οι έλικες της φαιάς ουσίας συστρέφονταν η μία γύρω από την άλλη. [...] Είναι γνωστά τα πάντα για τα μακρινά σπειροειδή νεφελώματα, μα τίποτα για τις έλικες. Ίσως γι' αυτό η Ιστορία ήταν μαντείο και όχι επιστήμη. Ίσως αργότερα να τη δίδασκαν με στατιστικούς πίνακες και με τη βοήθεια τέτοιων ανατομικών τομών. Ο δάσκαλος θα γράφει στον μαυροπίνακα μία αλγεβρική εξίσωση, που θα είναι η έκφραση των συνθηκών διαβίωσης του λαού ενός συγκεκριμένου έθνους για μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο: "Εδώ πολίτες βλέπετε τους αντικειμενικούς παράγοντες που οδήγησαν την ιστορική ανέλιξη προς αυτή την κατεύθυνση". Και, δείχνοντας με τον χάρακα ένα φαιό ομιχλώδες τοπίο ανάμεσα στον δεύτερο και τον τρίτο λοβό του εγκεφάλου του Πρώτου (Στάλιν), θα λέει: "Εδώ βλέπετε την αντανάκλαση των παραγόντων αυτών στο υποκείμενο. Αυτή ακριβώς οδήγησε στον θρίαμβο της αρχής του ολοκληρωτισμού στην ανατολική Ευρώπη κατά το δεύτερο τέταρτο του 20ου αιώνα". Μέχρι να φτάσουμε εκεί, η πολιτική θα παραμένει αιματοβαμμένος ερασιτεχνισμός, σκέτη δεισιδαιμονία και μαύρη μαγεία...
Ο Ρ. άκουσε, από το διάδρομο, τον ήχο από το ρυθμικό βήμα αρκετών ανθρώπων. Πρώτη του σκέψη ήταν: τώρα θ' αρχίσει το ξύλο.[...] Θυμόταν ότι το πρώτο ουρλιαχτό, όταν ο τρόμος εξακολουθούσε να είναι δυνατότερος από τον σωματικό πόνο, ήταν συνήθως το χειρότερο, ό,τι ακολουθούσε, ήταν κιόλας πιο υποφερτό.
Προσπάθησε να διατηρήσει το μίσος που είχε νιώσει για λίγο για τον αξιωματικό με την ουλή. Έκρινε ότι αυτό θα τον έκανε πιο ανθεκτικό στην επερχόμενη αναμέτρηση. Ωστόσο, για μια ακόμη φορά υπέκυψε στη γνώριμη και μοιραία του παρόρμηση να βάζει τον εαυτό του στη θέση, και να βλέπει τα γεγονότα με τα μάτια, του αντιπάλου του.
Η παλιά αρρώστια, σκέφτηκε ο Ρ. Οι επαναστάτες δεν πρέπει να σκέφτονται με το μυαλό των αντιπάλων τους.
Ή μήπως θα έπρεπε; Ή μήπως θα όφειλαν κιόλας;
Πως θ' αλλάξεις τον κόσμο, άμα ταυτίζεσαι με τον καθένα;
Πως αλλιώς μπορείς να τον αλλάξεις;
Όποιος δείχνει κατανόηση και συγχωρεί, που θα βρει το κίνητρο για δράση;
Γιατί όποιος ήταν τρυφερός και συναισθηματικός, δεν ήταν κατάλληλος για τον αγώνα - κι έπρεπε να διώχνεται απ' το κίνημα, στην απομόνωση και στο σκότος το εξώτερο.
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ
- Μ-μα έτσι έπρεπε, άρθρωσε με μεγάλη δυσκολία ο Ρίχαρντ. Ο Ρουμπασόφ τον κοίταξε έντονα πίσω από τα γυαλιά του. Δεν είχε προσέξει προηγουμένως ότι το αγόρι τραύλιζε. Παράξενο σκέφτηκε, είναι το τρίτο περιστατικό μέσα σε δεκαπέντε μέρες. Έχουμε στο Κόμμα πάρα πολλούς ανθρώπους με φυσικά κουσούρια. Ή φταίνε οι περιστάσεις ή το κίνημα ευνοεί την επιλογή ατόμων με φυσικά κουσούρια...
Το Κόμμα δεν πρέπει να συνεργαστεί με τους Μετριοπαθείς. Γιατί αυτοί, παρ' όλη την καλοπιστία τους, έχουν προδώσει αναρίθμητες φορές το κίνημα, κι αυτό θα κάνουν και την άλλη, και την παράλλη φορά. Όποιος συμβιβάζεται μ' αυτούς, θάβει την Επανάσταση.[...] Είναι αδύνατον να χαραχτεί πολιτική με το πάθος και την απελπισία. Η πορεία του Κόμματος είναι αυστηρά καθορισμένη, σαν στενό μονοπάτι στα βουνά. Το παραμικρό παραπάτημα, δεξιά ή αριστερά, σε ρίχνει στον γκρεμό. Ο αέρας είναι αραιός, όποιος ζαλιστεί, χάθηκε.[...] Και όσοι απέμειναν, τώρα λιποτακτούν. Ίσως γιατί κάνει πολύ κρύο στο μονοπάτι στα βουνά. Οι άλλοι, έχουν μουσικές και φανταχτερά λάβαρα, και κάθονται όλοι γύρω από μια ωραία, ζεστή φωτιά. Ίσως γι' αυτό έχουν νικήσει. Κι ίσως γι' αυτό εμείς τρώμε τα μούτρα μας.
1η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
- Πιστεύεις πραγματικά ότι ο λαός σας ακολουθεί ακόμα; Σας ανέχεται, βουβός και παραιτημένος, όπως ανέχεται κι άλλους εξουσιαστές, σ' άλλες χώρες, αλλά δεν έχετε καμία απήχηση στα τρίσβαθά του. Οι μάζες έχουν ξαναγίνει κουφές και βουβές, ο μεγάλος σιωπηλός άγνωστος χ της Ιστορίας, αδιάφορες όσο η θάλασσα που κουβαλάει τα πλοία.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ Ρ.
Η έσχατη αλήθεια είναι, μέχρι να αποδειχθεί, πάντα ψέμα. Εκείνος που στο τέλος θα αποδειχθεί ότι έχει δίκιο, φαίνεται προηγουμένως πως είχε άδικο και ήταν επιζήμιος.
Ποιος όμως θα αποδειχθεί ότι έχει δίκιο; Αυτό θα γίνει γνωστό μόνον αργότερα. Στο μεταξύ, είναι υποχρεωμένος να κινείται με πίστωση και να πουλάει την ψυχή του στο διάβολο, ελπίζοντας στην άφεση αμαρτιών που θα του δώσει η Ιστορία.
Η πολιτική μπορεί να είναι σχετικά τίμια στα διαστήματα που η Ιστορία ξαποσταίνει. Στις κρίσιμες καμπές της, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει κανόνας άλλος από τον παλιό, που λέει ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Αφού έχουμε απορρίψει όλες τις συμβατικότητες και όλους τους κανόνες ηθικής του κρίκετ, μοναδική καθοδηγητική μας αρχή είναι η συνεπής λογική. Βρισκόμαστε κάτω από τον φοβερό καταναγκασμό να οδηγούμε τη σκέψη μας ως τις έσχατες συνέπειές της και να ενεργούμε σύμφωνα μ' αυτή. Ταξιδεύουμε στις θάλασσες χωρίς έρμα, γι' αυτό, κάθε στροφή του πηδαλίου είναι ζήτημα ζωής και θανάτου.
Η Ιστορία μας έχει διδάξει ότι συχνά τα ψέματα την εξυπηρετούν καλύτερα από όσο η αλήθεια, γιατί ο άνθρωπος είναι οκνός και οφείλει να πορευτεί σαράντα χρόνια μες την έρημο πριν κάνει ένα βήμα στην ανάπτυξή του. Και οφείλει να πορευτεί μες την έρημο με φοβέρες και υποσχέσεις, με φανταστικούς φόβους και φανταστικές περιγραφές, για να μην καθίσει πρόωρα να ξεκουραστεί ούτε και να ξεδώσει λατρεύοντας χρυσούς μόσχους.
Ποτέ στην Ιστορία δεν έχει συγκεντρωθεί σε τόσο λίγα χέρια, όπως στην περίπτωσή μας, τόσο μεγάλη εξουσία πάνω στο μέλλον της ανθρωπότητας. Κάθε λαθεμένη ιδέα που υιοθετούμε είναι έγκλημα που διαπράττουμε σε βάρος των μελλουσών γενεών. Άρα οφείλουμε να τιμωρούμε τις λαθεμένες ιδέες, όπως οι άλλοι τιμωρούν τα εγκλήματα: με θάνατο. Μας θεώρησαν τρελούς, επειδή ακολουθούσαμε κάθε ιδέα ως τις έσχατες συνέπειές της και ενεργούσαμε ανάλογα. Μας σύγκριναν με την Ιερά Εξέταση, επειδή, όπως εκείνη, αισθανόμασταν διαρκώς πάνω μας όλο το βάρος της ευθύνης για τη ζωή υπεράνω του ατόμου που έμελλε να έρθει. Μοιάζαμε με τους μεγάλους Ιεροεξετάστες κατά το ότι καταδιώκαμε τα σπέρματα του κακού όχι μόνο στα έργα μα και στις σκέψεις των ανθρώπων. Ζήσαμε υπό τον καταναγκασμό να οδηγούμε τα πράγματα ως τις έσχατες συνέπειές τους. Τα πνεύματά μας είχαν τέτοια ένταση, ώστε η παραμικρή σύγκρουση προκαλούσε θανατηφόρο βραχυκύκλωμα. Έτσι, το πεπρωμένο μάς καταδίκασε σε αλληλοεξόντωση.
Αν και ξεκινήσαμε όλοι από την ίδια αφετηρία, φτάσαμε σε διαφορετικά τέρματα. Μια απόδειξη έβγαζε λαθεμένη μία άλλη απόδειξη, και τελικά χρειάστηκε να καταφύγουμε στην πίστη -στην αξιωματική πίστη στην ορθότητα της συλλογιστικής του καθενός.[...] Η Γεωμετρία είναι η καθαρότερη υλοποίηση του ανθρώπινου Λογικού, αλλά τα αξιώματα του Ευκλείδη είναι αναπόδεικτα. Όποιος δεν πιστεύει σ' αυτά, βλέπει όλο το οικοδόμημα να καταρρέει.
Το γεγονός είναι ένα: δεν πιστεύω πια πως είμαι αλάθητος. Γι' αυτό είμαι χαμένος.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΑΚΡΙΤΩΝ
Η μοναδική πλάνη ήταν ότι πιστέψαμε πως είχε ήδη φτάσει το πλήρωμα του χρόνου.[...] Θέλαμε να φτιάξουμε αμέσως τους ανθόκηπους. Λάθος. Σε εκατό χρόνια, θα μπορούμε να απευθυνόμαστε στη λογική και στα κοινωνικά ένστικτα του εγκληματία. Σήμερα, οφείλουμε ακόμα να δουλεύουμε με τον οργανισμό του και να τον συντρίβουμε, σωματικά και ψυχικά, αν χρειαστεί.
Όταν, αντί για ξύλο, άρχισα να προσπαθώ να τον λογικέψω, να του μιλώ σαν σε ίσο και να τον αποκαλώ "πολίτη", με πήρε για βλαμμένο. Το είδα στα μάτια του.[...] Η Επανάσταση κινδύνευε να γκρεμιστεί απ' αυτούς τους κοντόχοντρους χωριάτες. Οι εργάτες υποσιτίζονταν. Ο τύφος και ο λιμός σάρωναν ολόκληρες περιφέρειες. Δεν είχαμε χρήματα για να στήσουμε την πολεμική μας βιομηχανία και, από μήνα σε μήνα, περιμέναμε επίθεση. Διακόσια εκατομμύρια σε χρυσάφι έμεναν κρυμμένα στις μάλλινες κάλτσες αυτών των ανθρώπων και οι μισές σοδειές θάβονταν στο χώμα.
2η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
Μονόλογος Ιβανόφ
Έχει ανακαλύψει μια συνείδηση, και μια συνείδηση κάνει τον άνθρωπο τόσο ακατάλληλο για την επανάσταση όσο κι ένα διπλό προγούλι. Η συνείδηση κατατρώγει το μυαλό σαν τον καρκίνο, ώσπου να καταβροχθίσει ολόκληρη τη φαιά ουσία. Ο Σατανάς πατάσσεται και αποσύρεται αλλά μη φαντάζεσαι ότι τρίζει τα δόντια και ξερνάει φωτιές από την οργή του. Σηκώνει αδιάφορα τους ώμους, είναι ισχνός και ασκητικός, έχει δει πολλούς να λιποψυχούν και να λιποτακτούν με πομπώδη προσχήματα...
Ως τώρα, όμως, έχω καταφέρει να αποφύγω το ελάττωμα του οίκτου. Την ελάχιστη δόση του αν πάρεις, είσαι χαμένος. Να θρηνείς για την ανθρωπότητα και να οικτίρεις τον εαυτό σου: ξέρεις ότι ο λαός μας ρέπει παθολογικά σ' αυτά. Οι καλύτεροι ποιητές μας κατέστρεψαν τον εαυτό τους μ' αυτό το δηλητήριο.
Ο πιο μεγάλος πειρασμός για τους ομοίους μας είναι: να απορρίπτουμε τη βία, να μετανοούμε και να συμφιλιωνόμαστε με τον εαυτό μας. [...] Οι πειρασμοί του Θεού ήταν πάντα για την ανθρωπότητα πιο επικίνδυνοι από τους πειρασμούς του Σατανά. Όσο το χάος θα κυβερνά τον κόσμο, ο Θεός είναι αναχρονισμός και, κάθε συμφιλίωση με τη συνείδησή μας είναι προδοσία. Όταν σου μιλάει η καταραμένη ενδόμυχη φωνή, βούλωνε με τα χέρια τ' αυτιά σου...
Η μειλίχια φωνή του Γκάντι έχει κάνει περισσότερα για να εμποδίσει την απελευθέρωση της Ινδίας από όσα τα βρετανικά όπλα. Το να πουλιέσαι για τριάκοντα αργύρια είναι μια τίμια συναλλαγή. Αλλά το να πουλιέσαι στη συνείδησή σου, σημαίνει να εγκαταλείπεις την ανθρωπότητα. Η Ιστορία είναι εξ αρχής πέρα από την ηθική. Δεν έχει καμία συνείδηση. Το να θέλεις να κατευθύνεις την Ιστορία σύμφωνα με τα διδάγματα του κατηχητικού, σημαίνει να αφήσεις τα πάντα όπως είναι.
Ελπίζω να παράστησα αποτελεσματικά τη φωνή του πειρασμού. Κρίμα που δεν αντιπροσωπεύεται και η αντίθετη πλευρά. Είναι, όμως, ένα από τα κόλπα της το να μην αφήνεται ποτέ να παρασυρθεί σε λογική συζήτηση. Επιτίθεται πάντα στον άνθρωπο τις στιγμές που τον βρίσκει ανυπεράσπιστο, όταν είναι μονάχος, και με μία αποτελεσματική σκηνοθεσία: μέσα από καιόμενες βάτους ή πάνω από νεφελοσκεπείς βουνοκορφές και με μια ιδιαίτερη προτίμηση σε θύματα που κοιμούνται.
- Δεν εγκρίνω τις μπασταρδεμένες ιδεολογίες, συνέχισε ο Ιβανόφ. Δύο μόνο αντιλήψεις υπάρχουν για την ανθρώπινη ηθική, και βρίσκονται σε θέσεις αντιδιαμετρικές. Η μία, είναι χριστιανική και ανθρωπιστική, διακηρύσσει ότι το άτομο είναι ιερό και απαραβίαστο, και βεβαιώνει ότι οι κανόνες της αριθμητικής δεν πρέπει να εφαρμόζονται σε ανθρώπινες μονάδες. Η άλλη, ξεκινάει από τη βασική αρχή ότι ένας συλλογικός σκοπός δικαιολογεί όλα τα μέσα και όχι μόνον επιτρέπει μα και απαιτεί να υποτάσσεται το άτομο με κάθε τρόπο και να θυσιάζεται για την κοινότητα, που μπορεί να το μεταχειρίζεται σαν πειραματόζωο ή σαν εξιλαστήριο αμνό.[...] Μήπως γνωρίζεις, από τον καιρό που εγκαθιδρύθηκε η χριστιανική θρησκεία σαν κρατική θρησκεία, έστω και ένα παράδειγμα κράτους που να ακολούθησε πράγματι μια χριστιανική πολιτική;[...] Από τότε που υπάρχουν έθνη και τάξεις, όλα ζουν σε μια διαρκή κατάσταση αυτοάμυνας κι αυτό τα αναγκάζει να αναβάλουν για το μέλλον την πρακτική εγκαθίδρυση του ανθρωπισμού...
Θα πρέπει να καθόμαστε με σταυρωμένα χέρια γιατί οι συνέπειες μιας πράξης δεν μπορούν ποτέ να προβλεφθούν στις λεπτομέρειές τους; Άρα κάθε πράξη είναι κακή; Παίζουμε με κάθε μας πράξη το κεφάλι μας.
Η φύση είναι απλόχερη στα χωρίς νόημα πειράματά της πάνω στην ανθρωπότητα. Γιατί δεν θα έπρεπε η ανθρωπότητα να έχει το δικαίωμα να πειραματιστεί η ίδια πάνω στον εαυτό της;
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ Ρ.
Η θεωρία της πολιτικής ωριμότητας των μαζών
Φαίνεται ότι στην Ιστορία βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια κίνηση σαν του εκκρεμούς, μια ταλάντωση από την απολυταρχία στη δημοκρατία, κι από τη δημοκρατία πίσω στην απόλυτη δικτατορία.
Η ποσότητα ατομικής ελευθερίας, που μπορεί να κατακτήσει και να διατηρήσει ένας λαός, εξαρτάται από τον βαθμό της πολιτικής του ωριμότητας. [...] Η ωριμότητα των μαζών συνίσταται στην ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τα συμφέροντά τους. Αυτό, όμως, προϋποθέτει μια κάποια κατανόηση της διαδικασίας της παραγωγής και της διανομής των αγαθών. Άρα η ικανότητα ενός λαού να αυτοδιακυβερνάται δημοκρατικά είναι ευθέως ανάλογη με το βαθμό στον οποίο καταλαβαίνει τη δομή και τη λειτουργία του κοινωνικού σώματος στο σύνολό του.
Κάθε τεχνική βελτίωση δημιουργεί μια καινούρια περιπλοκή στον οικονομικό μηχανισμό, προκαλεί την εμφάνιση καινούριων παραγόντων και καινούριων συνδυασμών, που για ένα διάστημα αδυνατούν να τους συλλάβουν οι μάζες. Κάθε άλμα στην τεχνική πρόοδο αφήνει τη σχετική διανοητική ανάπτυξη των μαζών ένα σκαλί πιο κάτω και προκαλεί, έτσι, πτώση στο θερμόμετρο της πολιτικής ωριμότητας. Γι' αυτό, η πολιτική ωριμότητα των μαζών δεν μπορεί να μετρηθεί απόλυτα αλλά μόνο σχετικά, δηλαδή σε ευθεία αναλογία προς τη στάθμη του πολιτισμού εκείνη τη στιγμή.
Όταν το επίπεδο συνείδησης των μαζών εξισωθεί με την αντικειμενική κατάσταση των πραγμάτων, έπεται αναπόφευκτα η κατάκτηση της δημοκρατίας, είτε ειρηνικά είτε με τη βία. Ώσπου το επόμενο άλμα του τεχνικού πολιτισμού να αφήσει πάλι πίσω τις μάζες σε μια στάθμη σχετικής ανωριμότητας και να επιτρέψει, ή να επιβάλλει, την εγκαθίδρυση μιας μορφής απόλυτης διακυβέρνησης
Το σφάλμα της σοσιαλιστικής θεωρίας ήταν ότι πίστεψε πως το επίπεδο της συνείδησης των μαζών υψωνόταν σταθερά και μόνιμα.[...] Οι λαοί της Ευρώπης απέχουν ακόμα πολύ από το να έχουν διανοητικά χωνέψει τις συνέπειες της ατμομηχανής. Το καπιταλιστικό σύστημα θα καταρρεύσει πριν το κατανοήσουν οι μάζες.
Όσο για την Πατρίδα της Επανάστασης, οι μάζες διέπονται κι εκεί από τους ίδιους νόμους της σκέψης όπως οπουδήποτε αλλού.[...] Το νέο οικονομικό σύστημα, που έχει πάρει τη θέση του παλιού, τους είναι ακόμα κατανοητό. Θα περάσουν, πιθανόν, κάμποσες γενιές πριν ο λαός καταφέρει να καταλάβει τη νέα κατάσταση πραγμάτων, την οποία δημιούργησε ο ίδιος με την Επανάσταση.
Ως τότε, ωστόσο, είναι αδύνατον να υπάρξει μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης, και το ποσό ατομικής ελευθερίας που μπορεί να παραχωρηθεί είναι ακόμα μικρότερο από ότι στις άλλες χώρες.
Σε περιόδους ωριμότητας, είναι χρέος και έργο της αντιπολίτευσης να απευθυνθεί στις μάζες. Σε περιόδους διανοητικής ανωριμότητας, μόνο δημαγωγοί επικαλούνται την "ανώτερη κριτική ικανότητα του λαού". Στις δεύτερες συνθήκες, η αντιπολίτευση έχει δύο εναλλακτικές δυνατότητες: είτε να καταλάβει την εξουσία με πραξικόπημα χωρίς να μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξη των μαζών, είτε, με βουβή απόγνωση, να πεταχτεί έξω από την αιώρα, "να πεθάνει εν σιωπή".
Υπάρχει μια τρίτη επιλογή: η άρνηση και η αποσιώπηση των πεποιθήσεων μας, όταν δεν υπάρχει προοπτική να τις υλοποιήσουμε. Αφού το μοναδικό ηθικό κριτήριο που αναγνωρίζουμε είναι το κριτήριο της κοινωνικής χρησιμότητας, η δημόσια αποκήρυξη των πεποιθήσεών μας με σκοπό να παραμείνουμε στις τάξεις του Κόμματος είναι ολοφάνερα πιο έντιμη από τον δονκιχωτισμό που εκφράζεται με τη συνέχιση ενός ανέλπιδου αγώνα.
Οι κρατούμενοι είχαν βρει έναν τρόπο να επικοινωνούν μεταξύ τους χτυπώντας τον τοίχο που χώριζε τα κελιά τους. Κάθε χτύπημα αντιστοιχούσε σ' ένα γράμμα. Σε μια συνομιλία του με τον 402, όπου ο Ρ. τον ενημέρωνε ότι θα συνθηκολογήσει, ο 402, παρ' όλο που ήταν τσαρικός, θεώρησε αυτή του την απόφαση ατιμωτική και σταμάτησε να του μιλάει.
Ένα βυζαντινό τελετουργικό που είχε αναπτυχθεί από την ανάγκη να εντυπώνεται κάθε φράση στις μάζες με την υπεραπλούστευση και την αδιάκοπη επανάληψη. Ό,τι παρουσιαζόταν σαν σωστό έπρεπε να αστράφτει σαν το χρυσάφι και ό,τι παρουσιαζόταν σαν λάθος έπρεπε να είναι μαύρο σαν το κατράμι. Οι πολιτικές δηλώσεις έπρεπε να χρωματίζονται σαν τα γλειφιτζούρια των πανηγυριών. Η στενή αντίληψη (του 402) για την τιμή, ανήκε σε άλλη εποχή. Τι ήταν αξιοπρέπεια; Μια συγκεκριμένη μορφή σύμβασης, που συνδεόταν με τις παραδόσεις και τους κανονισμούς των ιπποτικών μονομαχιών. Η νέα αντίληψη για την τιμή θα έπρεπε να διατυπωθεί διαφορετικά: να υπηρετείς χωρίς ματαιοδοξία και ως την έσχατη συνέπεια.
3η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
Στο κατηγορητήριο του Ρ. υπήρχε και η κατηγορία της ηθικής αυτουργίας στην απόπειρα δηλητηριασμού του Στάλιν. Στην αρχή αυτό φάνηκε τρελό στον Ρ., ο Γκλέτκιν όμως έφερε μπροστά του έναν νεαρό λαγώχειλο, γιο ενός στενού φίλου του Ρ., ο οποίος ανέφερε μια συνομιλία του Ρ. με τον πατέρα του, η οποία τον ενέπνευσε αργότερα να αποπειραθεί να δηλητηριάσει τον Στάλιν.
- Πράγματι, σύμφωνα με τις απόψεις που υποστήριζα τότε, μιλούσα για την ανάγκη βίαιης δράσης. Αλλά εννοούσα πολιτική δράση και όχι ατομική τρομοκρατία.
- Ώστε θα προτιμούσατε εμφύλιο πόλεμο; ρώτησε ο Γκλέτκιν.
- Όχι. Μαζική δράση, είπε ο Ρ.
- Η οποία, όπως πολύ καλά ξέρετε, θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε εμφύλιο πόλεμο. Και δίνετε πράγματι τόσο μεγάλη σημασία σε αυτή τη διευκρίνιση;
Ο Ρ. δεν απάντησε. Πράγματι, αυτό το σημείο του είχε φανεί πολύ σημαντικό πριν από λίγο, τώρα του είχε γίνει αδιάφορο. Πράγματι, αν η αντιπολίτευση μπορούσε να καταβάλει την κομματική γραφειοκρατία και τον πελώριο μηχανισμό της μόνο με εμφύλιο πόλεμο, γιατί η εναλλακτική δυνατότητα αυτή ήταν καλύτερη από το να βάλεις δηλητήριο στο κρύο κολατσιό του Πρώτου, που η εξόντωσή του θα επέφερε πιθανόν ταχύτερη και λιγότερο αιματηρή κατάρρευση του καθεστώτος; Γιατί ήταν μία πολιτική δολοφονία λιγότερο έντιμη από μια μαζική σφαγή; Το δύστυχο παιδί είχε προφανώς παρερμηνεύσει τα λεγόμενά του. Αλλά μήπως είχε μεγαλύτερη συνέπεια η παρερμηνεία του παιδιού από όσην η δική του συμπεριφορά των τελευταίων χρόνων;
"Όποιος εναντιώνεται σε μια δικτατορία, πρέπει να αποδεχθεί σαν μέσο για την καταπολέμησή της τον εμφύλιο πόλεμο. Όποιος δεν δέχεται τον εμφύλιο πόλεμο, πρέπει να σταματήσει την αντιπολιτευτική δραστηριότητα και να αποδεχτεί τη δικτατορία".
Τα απλά αυτά λόγια, που τα είχε γράψει πριν από μία σχεδόν ολόκληρη ζωή, σε μια πολεμική κατά των "μετριοπαθών", περιέκλειαν και τη δική του καταδίκη. Ένιωσε ότι δεν ήταν σε θέση να συνεχίσει τη συζήτηση με τον Γκλέτκιν. Η συνειδητοποίηση της ολοκληρωτικής ήττας του τον ανακούφισε.[...] Στο μυαλό του ήρθε η επιγραφή που είχε διαβάσει στην πύλη του κοιμητηρίου του Ερανσί, όπου ήταν θαμμένοι ο Σαιν-Ζυστ, ο Ροβεσπιέρος και οι δεκάξι σύντροφοι που αποκεφαλίστηκαν μαζί τους: DORMIR (ΝΑ ΚΟΙΜΗΘΩ).
Δεν μπορούσε να πει πόσα μερόνυχτα κράτησε αυτό. Θα πρέπει γύρω στη μια βδομάδα. Ο Ρ. είχε ακουστά αυτή τη μέθοδο της πλήρους σωματικής εξάντλησης του ανακρινόμενου, κατά την οποία, στη μαραθώνια ανάκριση, εναλλάσσονταν με βάρδιες δύο τρεις ανακριτές. Αλλά η διαφορά της παραπάνω μεθόδου από τη μέθοδο του Γκλέτκιν ήταν ότι και ο Γκ. δεν ξεκουραζόταν και επέβαλλε στον εαυτό του τη δοκιμασία που επέβαλλε στον Ρ. Έτσι, στέρησε από τον Ρ. και το στερνό του ψυχολογικό καταφύγιο: το πάθος του βασανιζόμενου, την ηθική ανωτερότητα του θύματος.
Είχε πιστέψει πως είχε πιει το ποτήρι της ταπείνωσης ως τον πάτο. Τώρα έμελλε να βρει ότι η αδυναμία είχε τόσες διαβαθμίσεις όσες και η δύναμη. Ότι η ήττα μπορούσε να γίνει εξ ίσου ιλιγγιώδης με τη νίκη και ότι τα βάθη της ήταν απροσμέτρητα.
- Γνωρίζετε τα κίνητρά μου εξ ίσου καλά όπως εγώ, είπε. Γνωρίζετε ότι δεν κινήθηκα από "αντεπαναστατική νοοτροπία" και δεν ήμουν στην υπηρεσία καμιάς ξένης Δύναμης. Τα όσα σκέφτηκα και έπραξα, τα σκέφτηκα και τα έπραξα σε συμφωνία με τις πεποιθήσεις και τη συνείδησή μου.[...] Δεν καταλαβαίνω - είπε - πώς μπορεί να βοηθήσει το Κόμμα το να σέρνονται τα μέλη του στη λάσπη μπροστά σε όλο τον κόσμο. Έχω υπογράψει όλα όσα θέλατε να υπογράψω. Έχω ομολογήσει την ενοχή μου για το ότι ακολούθησα μία λαθεμένη και αντικειμενικώς επιζήμια πολιτική. Δε σας αρκούν αυτά; [...] Στο κάτω κάτω, το όνομα Ν.Σ. Ρουμπασόφ είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του Κόμματος. Σέρνοντάς το στη λάσπη, κηλιδώνετε την ιστορία της Επανάστασης.
- Γνωρίζετε τι διακυβεύεται εδώ, συνέχισε ο Γκλέτκιν. Για πρώτη φορά στην Ιστορία μια επανάσταση όχι μόνο κατέλαβε την εξουσία, μα και την κράτησε. Έχουμε κάνει τη χώρα μας Προμαχώνα της νέας εποχής.[...] Αφού είχε πετύχει η Επανάσταση στη χώρα μας, πιστέψαμε ότι σύντομα θα μας μιμούνταν και ο υπόλοιπος κόσμος. Μα αντί γι' αυτό, ήρθε ένα κύμα αντίδρασης, που απείλησε να μας σαρώσει. Υπήρχαν δύο τάσεις στο Κόμμα. Η μία αποτελούνταν από τους τυχοδιώκτες, που ήθελαν να διακινδυνεύσουμε ό,τι είχαμε πετύχει, για να προωθήσουμε την Επανάσταση στις άλλες χώρες (τροτσκιστές). Σ' αυτήν ανήκατε εσείς. Εμείς, αναγνωρίσαμε ότι η τάση αυτή ήταν επικίνδυνη και τη διαλύσαμε.[...] Ο ηγέτης του Κόμματος, συνέχισε ο Γκλέτκιν, είδε πιο σωστά από όλους και είχε την πιο αποφασιστική τακτική. Συνειδητοποίησε ότι τα πάντα εξαρτώνταν από το αν θα βγαίναμε ζωντανοί από την περίοδο κατά την οποία επικρατούσε η παγκόσμια αντίδραση και από το αν θα κρατούσαμε ζωντανό τον Προμαχώνα. Συνειδητοποίησε ότι αυτό ήταν πιθανό να κρατήσει δέκα, ίσως και είκοσι, ίσως και πενήντα χρόνια. Μετά ο κόσμος θα ήταν ώριμος για το καινούριο κύμα της Επανάστασης. Ως τότε, στέκουμε μόνοι. Ως τότε, έχουμε ένα μόνο χρέος: να μη χαθούμε.
- Γνωρίζετε τη δυσαρέσκεια των αγροτών, που δεν έχουν μάθει ακόμη να καταλαβαίνουν το νόημα των θυσιών που τους επιβάλλουμε.[...] Άρα χρέος σας είναι να κάνετε αξιοκαταφρόνητη την αντιπολίτευση. Να δώσετε στις μάζες να καταλάβουν ότι αντιπολίτευση σημαίνει έγκλημα και ότι οι ηγέτες της αντιπολίτευσης είναι εγκληματίες. Αυτή την απλή γλώσσα καταλαβαίνουν οι μάζες. Αν αρχίσετε να μιλάτε για τα περίπλοκα κίνητρά σας, μόνο σύγχυση θα σπείρετε στις μάζες. Χρέος σας, πολίτη Ρ., είναι να μην προκαλέσετε συμπάθεια και οίκτο.
- Είχατε άδικο και θα πληρώσετε, σύντροφε Ρ. Το Κόμμα υπόσχεται μόνον ένα πράγμα: μετά τη νίκη, μια μέρα που δεν θα μπορεί να βλάψει πια, θα δημοσιευτούν τα υλικά των μυστικών αρχείων. Και τότε ο κόσμος θα μάθει τι κρυβόταν στα παρασκήνια αυτού του κουκλοθέατρου - όπως το αποκαλέσατε - που ήμασταν υποχρεωμένοι να παίξουμε σύμφωνα με το εγχειρίδιο της Ιστορίας...[...] Και τότε, εσείς και ορισμένοι φίλοι σας της παλαιότερης γενιάς, θα έχετε τη συμπάθεια και τον οίκτο που τώρα σας αρνούμαστε.
(Η γραμματέας του) κάθισε στη συνηθισμένη θέση της, στη γωνία και του είπε:
- Συγχαρητήρια για την επιτυχία σας, σύντροφε Γκλέτκιν.
Ο Γκ. χαμήλωσε το φως του προβολέα στο κανονικό.
- Αυτός, είπε δείχνοντας με τα μάτια τον προβολέα, συν η στέρηση ύπνου και η σωματική εξάντληση. Είναι όλα ζήτημα οργανισμού.
ΠΡΙΝ ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Σαράντα χρόνια πολεμούσε εναντίον της οικονομικής αδυσώπητης μοίρας. Αυτή ήταν η πιο σημαντική αρρώστια της ανθρωπότητας.[...] Η μόνη λύση είναι το νυστέρι του χειρουργού και ο ψυχρός του υπολογισμός. Μα όπου κι αν είχε μπει το νυστέρι, είχε εμφανιστεί μια καινούρια πληγή στη θέση της παλιάς.
Ο Γκλέτκιν δικαιολογούσε όλα όσα συνέβαιναν με βάση την αρχή ότι ο Προμαχώνας έπρεπε να αντέξει. Αλλά με τι έμοιαζε από μέσα; Όχι, δεν κτίζεται ο Παράδεισος με τσιμέντο. Ο Προμαχώνας θα άντεχε αλλά δεν θα είχε πια κανένα μήνυμα και κανένα παράδειγμα να δώσει στον κόσμο. Το καθεστώς του Πρώτου είχε αμαυρώσει το ιδεώδες του Σοσιαλιστικού Κράτους, όπως ορισμένοι Πάπες του Μεσαίωνα είχαν αμαυρώσει το ιδεώδες της Χριστιανικής Αυτοκρατορίας.
ΩΚΕΑΝΙΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ
Ο Ρ. σε όλη τη διάρκεια, από τη σύλληψη μέχρι και τη δίκη, υπέφερε από πονόδοντο.
Παράξενο...αυτός ο πονόδοντος είχε πάψει τη στιγμή που είχε πέσει γύρω του η ευλογημένη σιωπή κατά τη δίκη. Ίσως εκείνη τη στιγμή να είχε ανοίξει το απόστημα. Τι είχε πει; "Γονατίζω μπροστά στη χώρα, μπροστά στις μάζες, μπροστά σε όλο τον λαό...". Και λοιπόν; Τι συνέβη σ' αυτές τις μάζες, σ' αυτό τον λαό; Επί σαράντα χρόνια τον οδηγούσαν μέσα στην έρημο, με φοβέρες και υποσχέσεις, με φανταστικούς τρόμους και φανταστικές ανταμοιβές. Και πού ήταν η Γη της Επαγγελίας;
Υπήρχε, άραγε, τέτοιος προορισμός γι' αυτή την περιπλανώμενη ανθρωπότητα;
Ύστερα, όλα ησύχασαν. Ήταν πάλι η θάλασσα με τους ήχους της. Ένα κύμα τον σήκωσε αργά. Ερχόταν από μακριά και ταξίδευε ήρεμα, σαν ένα σήκωμα των ώμων της αιωνιότητας.
Υ.Γ. Ο Α. Κέστλερ στο αποχαιρετιστήριο σημείωμα που άφησε στους φίλους του, πριν την αυτοκτονία του, τους παρακαλούσε να μη στεναχωρηθούν και τους βεβαίωνε ότι πλημμυρίζει από "ωκεάνιο συναίσθημα", εννοώντας ότι βρίσκεται σε απόλυτη γαλήνη με αυτή του την απόφαση, έχοντας υποφέρει πολύ από τη νόσο του Πάρκινσον. Μαζί του αυτοκτόνησε και η σύντροφός του, διότι δεν μπορούσε να διανοηθεί τη ζωή της χωριστά από τη δική του.
ΣΤΟ ΚΕΛΙ 404
Ένιωθε σχεδόν απόλυτα ευτυχισμένος στη ζέστη της κουβέρτας του και φοβόταν ένα μόνο πράγμα: το να σηκωθεί και να κινηθεί. "Ώστε θα με ξεκάνουν"... βρισκόταν ήδη στην αλλόκοτη κατάσταση έξαψης που του ήταν γνώριμη από παλαιότερες φορές που είχε βρεθεί κοντά στο θάνατο.
Τον έπιασε ξαφνικά μια άγρια λαχτάρα για εφημερίδα. Ήταν τόσο έντονη, που τον έκανε να μυρίζει το τυπογραφικό μελάνι και ν' ακούει το τρίξιμο και το θρόισμα των σελίδων.
Φαντάστηκε μία εγκάρσια τομή του εγκεφάλου του.[...] Οι έλικες της φαιάς ουσίας συστρέφονταν η μία γύρω από την άλλη. [...] Είναι γνωστά τα πάντα για τα μακρινά σπειροειδή νεφελώματα, μα τίποτα για τις έλικες. Ίσως γι' αυτό η Ιστορία ήταν μαντείο και όχι επιστήμη. Ίσως αργότερα να τη δίδασκαν με στατιστικούς πίνακες και με τη βοήθεια τέτοιων ανατομικών τομών. Ο δάσκαλος θα γράφει στον μαυροπίνακα μία αλγεβρική εξίσωση, που θα είναι η έκφραση των συνθηκών διαβίωσης του λαού ενός συγκεκριμένου έθνους για μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο: "Εδώ πολίτες βλέπετε τους αντικειμενικούς παράγοντες που οδήγησαν την ιστορική ανέλιξη προς αυτή την κατεύθυνση". Και, δείχνοντας με τον χάρακα ένα φαιό ομιχλώδες τοπίο ανάμεσα στον δεύτερο και τον τρίτο λοβό του εγκεφάλου του Πρώτου (Στάλιν), θα λέει: "Εδώ βλέπετε την αντανάκλαση των παραγόντων αυτών στο υποκείμενο. Αυτή ακριβώς οδήγησε στον θρίαμβο της αρχής του ολοκληρωτισμού στην ανατολική Ευρώπη κατά το δεύτερο τέταρτο του 20ου αιώνα". Μέχρι να φτάσουμε εκεί, η πολιτική θα παραμένει αιματοβαμμένος ερασιτεχνισμός, σκέτη δεισιδαιμονία και μαύρη μαγεία...
Ο Ρ. άκουσε, από το διάδρομο, τον ήχο από το ρυθμικό βήμα αρκετών ανθρώπων. Πρώτη του σκέψη ήταν: τώρα θ' αρχίσει το ξύλο.[...] Θυμόταν ότι το πρώτο ουρλιαχτό, όταν ο τρόμος εξακολουθούσε να είναι δυνατότερος από τον σωματικό πόνο, ήταν συνήθως το χειρότερο, ό,τι ακολουθούσε, ήταν κιόλας πιο υποφερτό.
Προσπάθησε να διατηρήσει το μίσος που είχε νιώσει για λίγο για τον αξιωματικό με την ουλή. Έκρινε ότι αυτό θα τον έκανε πιο ανθεκτικό στην επερχόμενη αναμέτρηση. Ωστόσο, για μια ακόμη φορά υπέκυψε στη γνώριμη και μοιραία του παρόρμηση να βάζει τον εαυτό του στη θέση, και να βλέπει τα γεγονότα με τα μάτια, του αντιπάλου του.
Η παλιά αρρώστια, σκέφτηκε ο Ρ. Οι επαναστάτες δεν πρέπει να σκέφτονται με το μυαλό των αντιπάλων τους.
Ή μήπως θα έπρεπε; Ή μήπως θα όφειλαν κιόλας;
Πως θ' αλλάξεις τον κόσμο, άμα ταυτίζεσαι με τον καθένα;
Πως αλλιώς μπορείς να τον αλλάξεις;
Όποιος δείχνει κατανόηση και συγχωρεί, που θα βρει το κίνητρο για δράση;
Γιατί όποιος ήταν τρυφερός και συναισθηματικός, δεν ήταν κατάλληλος για τον αγώνα - κι έπρεπε να διώχνεται απ' το κίνημα, στην απομόνωση και στο σκότος το εξώτερο.
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ
- Μ-μα έτσι έπρεπε, άρθρωσε με μεγάλη δυσκολία ο Ρίχαρντ. Ο Ρουμπασόφ τον κοίταξε έντονα πίσω από τα γυαλιά του. Δεν είχε προσέξει προηγουμένως ότι το αγόρι τραύλιζε. Παράξενο σκέφτηκε, είναι το τρίτο περιστατικό μέσα σε δεκαπέντε μέρες. Έχουμε στο Κόμμα πάρα πολλούς ανθρώπους με φυσικά κουσούρια. Ή φταίνε οι περιστάσεις ή το κίνημα ευνοεί την επιλογή ατόμων με φυσικά κουσούρια...
Το Κόμμα δεν πρέπει να συνεργαστεί με τους Μετριοπαθείς. Γιατί αυτοί, παρ' όλη την καλοπιστία τους, έχουν προδώσει αναρίθμητες φορές το κίνημα, κι αυτό θα κάνουν και την άλλη, και την παράλλη φορά. Όποιος συμβιβάζεται μ' αυτούς, θάβει την Επανάσταση.[...] Είναι αδύνατον να χαραχτεί πολιτική με το πάθος και την απελπισία. Η πορεία του Κόμματος είναι αυστηρά καθορισμένη, σαν στενό μονοπάτι στα βουνά. Το παραμικρό παραπάτημα, δεξιά ή αριστερά, σε ρίχνει στον γκρεμό. Ο αέρας είναι αραιός, όποιος ζαλιστεί, χάθηκε.[...] Και όσοι απέμειναν, τώρα λιποτακτούν. Ίσως γιατί κάνει πολύ κρύο στο μονοπάτι στα βουνά. Οι άλλοι, έχουν μουσικές και φανταχτερά λάβαρα, και κάθονται όλοι γύρω από μια ωραία, ζεστή φωτιά. Ίσως γι' αυτό έχουν νικήσει. Κι ίσως γι' αυτό εμείς τρώμε τα μούτρα μας.
1η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
- Πιστεύεις πραγματικά ότι ο λαός σας ακολουθεί ακόμα; Σας ανέχεται, βουβός και παραιτημένος, όπως ανέχεται κι άλλους εξουσιαστές, σ' άλλες χώρες, αλλά δεν έχετε καμία απήχηση στα τρίσβαθά του. Οι μάζες έχουν ξαναγίνει κουφές και βουβές, ο μεγάλος σιωπηλός άγνωστος χ της Ιστορίας, αδιάφορες όσο η θάλασσα που κουβαλάει τα πλοία.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ Ρ.
Η έσχατη αλήθεια είναι, μέχρι να αποδειχθεί, πάντα ψέμα. Εκείνος που στο τέλος θα αποδειχθεί ότι έχει δίκιο, φαίνεται προηγουμένως πως είχε άδικο και ήταν επιζήμιος.
Ποιος όμως θα αποδειχθεί ότι έχει δίκιο; Αυτό θα γίνει γνωστό μόνον αργότερα. Στο μεταξύ, είναι υποχρεωμένος να κινείται με πίστωση και να πουλάει την ψυχή του στο διάβολο, ελπίζοντας στην άφεση αμαρτιών που θα του δώσει η Ιστορία.
Η πολιτική μπορεί να είναι σχετικά τίμια στα διαστήματα που η Ιστορία ξαποσταίνει. Στις κρίσιμες καμπές της, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει κανόνας άλλος από τον παλιό, που λέει ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Αφού έχουμε απορρίψει όλες τις συμβατικότητες και όλους τους κανόνες ηθικής του κρίκετ, μοναδική καθοδηγητική μας αρχή είναι η συνεπής λογική. Βρισκόμαστε κάτω από τον φοβερό καταναγκασμό να οδηγούμε τη σκέψη μας ως τις έσχατες συνέπειές της και να ενεργούμε σύμφωνα μ' αυτή. Ταξιδεύουμε στις θάλασσες χωρίς έρμα, γι' αυτό, κάθε στροφή του πηδαλίου είναι ζήτημα ζωής και θανάτου.
Η Ιστορία μας έχει διδάξει ότι συχνά τα ψέματα την εξυπηρετούν καλύτερα από όσο η αλήθεια, γιατί ο άνθρωπος είναι οκνός και οφείλει να πορευτεί σαράντα χρόνια μες την έρημο πριν κάνει ένα βήμα στην ανάπτυξή του. Και οφείλει να πορευτεί μες την έρημο με φοβέρες και υποσχέσεις, με φανταστικούς φόβους και φανταστικές περιγραφές, για να μην καθίσει πρόωρα να ξεκουραστεί ούτε και να ξεδώσει λατρεύοντας χρυσούς μόσχους.
Ποτέ στην Ιστορία δεν έχει συγκεντρωθεί σε τόσο λίγα χέρια, όπως στην περίπτωσή μας, τόσο μεγάλη εξουσία πάνω στο μέλλον της ανθρωπότητας. Κάθε λαθεμένη ιδέα που υιοθετούμε είναι έγκλημα που διαπράττουμε σε βάρος των μελλουσών γενεών. Άρα οφείλουμε να τιμωρούμε τις λαθεμένες ιδέες, όπως οι άλλοι τιμωρούν τα εγκλήματα: με θάνατο. Μας θεώρησαν τρελούς, επειδή ακολουθούσαμε κάθε ιδέα ως τις έσχατες συνέπειές της και ενεργούσαμε ανάλογα. Μας σύγκριναν με την Ιερά Εξέταση, επειδή, όπως εκείνη, αισθανόμασταν διαρκώς πάνω μας όλο το βάρος της ευθύνης για τη ζωή υπεράνω του ατόμου που έμελλε να έρθει. Μοιάζαμε με τους μεγάλους Ιεροεξετάστες κατά το ότι καταδιώκαμε τα σπέρματα του κακού όχι μόνο στα έργα μα και στις σκέψεις των ανθρώπων. Ζήσαμε υπό τον καταναγκασμό να οδηγούμε τα πράγματα ως τις έσχατες συνέπειές τους. Τα πνεύματά μας είχαν τέτοια ένταση, ώστε η παραμικρή σύγκρουση προκαλούσε θανατηφόρο βραχυκύκλωμα. Έτσι, το πεπρωμένο μάς καταδίκασε σε αλληλοεξόντωση.
Αν και ξεκινήσαμε όλοι από την ίδια αφετηρία, φτάσαμε σε διαφορετικά τέρματα. Μια απόδειξη έβγαζε λαθεμένη μία άλλη απόδειξη, και τελικά χρειάστηκε να καταφύγουμε στην πίστη -στην αξιωματική πίστη στην ορθότητα της συλλογιστικής του καθενός.[...] Η Γεωμετρία είναι η καθαρότερη υλοποίηση του ανθρώπινου Λογικού, αλλά τα αξιώματα του Ευκλείδη είναι αναπόδεικτα. Όποιος δεν πιστεύει σ' αυτά, βλέπει όλο το οικοδόμημα να καταρρέει.
Το γεγονός είναι ένα: δεν πιστεύω πια πως είμαι αλάθητος. Γι' αυτό είμαι χαμένος.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΑΚΡΙΤΩΝ
Η μοναδική πλάνη ήταν ότι πιστέψαμε πως είχε ήδη φτάσει το πλήρωμα του χρόνου.[...] Θέλαμε να φτιάξουμε αμέσως τους ανθόκηπους. Λάθος. Σε εκατό χρόνια, θα μπορούμε να απευθυνόμαστε στη λογική και στα κοινωνικά ένστικτα του εγκληματία. Σήμερα, οφείλουμε ακόμα να δουλεύουμε με τον οργανισμό του και να τον συντρίβουμε, σωματικά και ψυχικά, αν χρειαστεί.
Όταν, αντί για ξύλο, άρχισα να προσπαθώ να τον λογικέψω, να του μιλώ σαν σε ίσο και να τον αποκαλώ "πολίτη", με πήρε για βλαμμένο. Το είδα στα μάτια του.[...] Η Επανάσταση κινδύνευε να γκρεμιστεί απ' αυτούς τους κοντόχοντρους χωριάτες. Οι εργάτες υποσιτίζονταν. Ο τύφος και ο λιμός σάρωναν ολόκληρες περιφέρειες. Δεν είχαμε χρήματα για να στήσουμε την πολεμική μας βιομηχανία και, από μήνα σε μήνα, περιμέναμε επίθεση. Διακόσια εκατομμύρια σε χρυσάφι έμεναν κρυμμένα στις μάλλινες κάλτσες αυτών των ανθρώπων και οι μισές σοδειές θάβονταν στο χώμα.
2η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
Μονόλογος Ιβανόφ
Έχει ανακαλύψει μια συνείδηση, και μια συνείδηση κάνει τον άνθρωπο τόσο ακατάλληλο για την επανάσταση όσο κι ένα διπλό προγούλι. Η συνείδηση κατατρώγει το μυαλό σαν τον καρκίνο, ώσπου να καταβροχθίσει ολόκληρη τη φαιά ουσία. Ο Σατανάς πατάσσεται και αποσύρεται αλλά μη φαντάζεσαι ότι τρίζει τα δόντια και ξερνάει φωτιές από την οργή του. Σηκώνει αδιάφορα τους ώμους, είναι ισχνός και ασκητικός, έχει δει πολλούς να λιποψυχούν και να λιποτακτούν με πομπώδη προσχήματα...
Ως τώρα, όμως, έχω καταφέρει να αποφύγω το ελάττωμα του οίκτου. Την ελάχιστη δόση του αν πάρεις, είσαι χαμένος. Να θρηνείς για την ανθρωπότητα και να οικτίρεις τον εαυτό σου: ξέρεις ότι ο λαός μας ρέπει παθολογικά σ' αυτά. Οι καλύτεροι ποιητές μας κατέστρεψαν τον εαυτό τους μ' αυτό το δηλητήριο.
Ο πιο μεγάλος πειρασμός για τους ομοίους μας είναι: να απορρίπτουμε τη βία, να μετανοούμε και να συμφιλιωνόμαστε με τον εαυτό μας. [...] Οι πειρασμοί του Θεού ήταν πάντα για την ανθρωπότητα πιο επικίνδυνοι από τους πειρασμούς του Σατανά. Όσο το χάος θα κυβερνά τον κόσμο, ο Θεός είναι αναχρονισμός και, κάθε συμφιλίωση με τη συνείδησή μας είναι προδοσία. Όταν σου μιλάει η καταραμένη ενδόμυχη φωνή, βούλωνε με τα χέρια τ' αυτιά σου...
Η μειλίχια φωνή του Γκάντι έχει κάνει περισσότερα για να εμποδίσει την απελευθέρωση της Ινδίας από όσα τα βρετανικά όπλα. Το να πουλιέσαι για τριάκοντα αργύρια είναι μια τίμια συναλλαγή. Αλλά το να πουλιέσαι στη συνείδησή σου, σημαίνει να εγκαταλείπεις την ανθρωπότητα. Η Ιστορία είναι εξ αρχής πέρα από την ηθική. Δεν έχει καμία συνείδηση. Το να θέλεις να κατευθύνεις την Ιστορία σύμφωνα με τα διδάγματα του κατηχητικού, σημαίνει να αφήσεις τα πάντα όπως είναι.
Ελπίζω να παράστησα αποτελεσματικά τη φωνή του πειρασμού. Κρίμα που δεν αντιπροσωπεύεται και η αντίθετη πλευρά. Είναι, όμως, ένα από τα κόλπα της το να μην αφήνεται ποτέ να παρασυρθεί σε λογική συζήτηση. Επιτίθεται πάντα στον άνθρωπο τις στιγμές που τον βρίσκει ανυπεράσπιστο, όταν είναι μονάχος, και με μία αποτελεσματική σκηνοθεσία: μέσα από καιόμενες βάτους ή πάνω από νεφελοσκεπείς βουνοκορφές και με μια ιδιαίτερη προτίμηση σε θύματα που κοιμούνται.
- Δεν εγκρίνω τις μπασταρδεμένες ιδεολογίες, συνέχισε ο Ιβανόφ. Δύο μόνο αντιλήψεις υπάρχουν για την ανθρώπινη ηθική, και βρίσκονται σε θέσεις αντιδιαμετρικές. Η μία, είναι χριστιανική και ανθρωπιστική, διακηρύσσει ότι το άτομο είναι ιερό και απαραβίαστο, και βεβαιώνει ότι οι κανόνες της αριθμητικής δεν πρέπει να εφαρμόζονται σε ανθρώπινες μονάδες. Η άλλη, ξεκινάει από τη βασική αρχή ότι ένας συλλογικός σκοπός δικαιολογεί όλα τα μέσα και όχι μόνον επιτρέπει μα και απαιτεί να υποτάσσεται το άτομο με κάθε τρόπο και να θυσιάζεται για την κοινότητα, που μπορεί να το μεταχειρίζεται σαν πειραματόζωο ή σαν εξιλαστήριο αμνό.[...] Μήπως γνωρίζεις, από τον καιρό που εγκαθιδρύθηκε η χριστιανική θρησκεία σαν κρατική θρησκεία, έστω και ένα παράδειγμα κράτους που να ακολούθησε πράγματι μια χριστιανική πολιτική;[...] Από τότε που υπάρχουν έθνη και τάξεις, όλα ζουν σε μια διαρκή κατάσταση αυτοάμυνας κι αυτό τα αναγκάζει να αναβάλουν για το μέλλον την πρακτική εγκαθίδρυση του ανθρωπισμού...
Θα πρέπει να καθόμαστε με σταυρωμένα χέρια γιατί οι συνέπειες μιας πράξης δεν μπορούν ποτέ να προβλεφθούν στις λεπτομέρειές τους; Άρα κάθε πράξη είναι κακή; Παίζουμε με κάθε μας πράξη το κεφάλι μας.
Η φύση είναι απλόχερη στα χωρίς νόημα πειράματά της πάνω στην ανθρωπότητα. Γιατί δεν θα έπρεπε η ανθρωπότητα να έχει το δικαίωμα να πειραματιστεί η ίδια πάνω στον εαυτό της;
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ Ρ.
Η θεωρία της πολιτικής ωριμότητας των μαζών
Φαίνεται ότι στην Ιστορία βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια κίνηση σαν του εκκρεμούς, μια ταλάντωση από την απολυταρχία στη δημοκρατία, κι από τη δημοκρατία πίσω στην απόλυτη δικτατορία.
Η ποσότητα ατομικής ελευθερίας, που μπορεί να κατακτήσει και να διατηρήσει ένας λαός, εξαρτάται από τον βαθμό της πολιτικής του ωριμότητας. [...] Η ωριμότητα των μαζών συνίσταται στην ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τα συμφέροντά τους. Αυτό, όμως, προϋποθέτει μια κάποια κατανόηση της διαδικασίας της παραγωγής και της διανομής των αγαθών. Άρα η ικανότητα ενός λαού να αυτοδιακυβερνάται δημοκρατικά είναι ευθέως ανάλογη με το βαθμό στον οποίο καταλαβαίνει τη δομή και τη λειτουργία του κοινωνικού σώματος στο σύνολό του.
Κάθε τεχνική βελτίωση δημιουργεί μια καινούρια περιπλοκή στον οικονομικό μηχανισμό, προκαλεί την εμφάνιση καινούριων παραγόντων και καινούριων συνδυασμών, που για ένα διάστημα αδυνατούν να τους συλλάβουν οι μάζες. Κάθε άλμα στην τεχνική πρόοδο αφήνει τη σχετική διανοητική ανάπτυξη των μαζών ένα σκαλί πιο κάτω και προκαλεί, έτσι, πτώση στο θερμόμετρο της πολιτικής ωριμότητας. Γι' αυτό, η πολιτική ωριμότητα των μαζών δεν μπορεί να μετρηθεί απόλυτα αλλά μόνο σχετικά, δηλαδή σε ευθεία αναλογία προς τη στάθμη του πολιτισμού εκείνη τη στιγμή.
Όταν το επίπεδο συνείδησης των μαζών εξισωθεί με την αντικειμενική κατάσταση των πραγμάτων, έπεται αναπόφευκτα η κατάκτηση της δημοκρατίας, είτε ειρηνικά είτε με τη βία. Ώσπου το επόμενο άλμα του τεχνικού πολιτισμού να αφήσει πάλι πίσω τις μάζες σε μια στάθμη σχετικής ανωριμότητας και να επιτρέψει, ή να επιβάλλει, την εγκαθίδρυση μιας μορφής απόλυτης διακυβέρνησης
Το σφάλμα της σοσιαλιστικής θεωρίας ήταν ότι πίστεψε πως το επίπεδο της συνείδησης των μαζών υψωνόταν σταθερά και μόνιμα.[...] Οι λαοί της Ευρώπης απέχουν ακόμα πολύ από το να έχουν διανοητικά χωνέψει τις συνέπειες της ατμομηχανής. Το καπιταλιστικό σύστημα θα καταρρεύσει πριν το κατανοήσουν οι μάζες.
Όσο για την Πατρίδα της Επανάστασης, οι μάζες διέπονται κι εκεί από τους ίδιους νόμους της σκέψης όπως οπουδήποτε αλλού.[...] Το νέο οικονομικό σύστημα, που έχει πάρει τη θέση του παλιού, τους είναι ακόμα κατανοητό. Θα περάσουν, πιθανόν, κάμποσες γενιές πριν ο λαός καταφέρει να καταλάβει τη νέα κατάσταση πραγμάτων, την οποία δημιούργησε ο ίδιος με την Επανάσταση.
Ως τότε, ωστόσο, είναι αδύνατον να υπάρξει μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης, και το ποσό ατομικής ελευθερίας που μπορεί να παραχωρηθεί είναι ακόμα μικρότερο από ότι στις άλλες χώρες.
Σε περιόδους ωριμότητας, είναι χρέος και έργο της αντιπολίτευσης να απευθυνθεί στις μάζες. Σε περιόδους διανοητικής ανωριμότητας, μόνο δημαγωγοί επικαλούνται την "ανώτερη κριτική ικανότητα του λαού". Στις δεύτερες συνθήκες, η αντιπολίτευση έχει δύο εναλλακτικές δυνατότητες: είτε να καταλάβει την εξουσία με πραξικόπημα χωρίς να μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξη των μαζών, είτε, με βουβή απόγνωση, να πεταχτεί έξω από την αιώρα, "να πεθάνει εν σιωπή".
Υπάρχει μια τρίτη επιλογή: η άρνηση και η αποσιώπηση των πεποιθήσεων μας, όταν δεν υπάρχει προοπτική να τις υλοποιήσουμε. Αφού το μοναδικό ηθικό κριτήριο που αναγνωρίζουμε είναι το κριτήριο της κοινωνικής χρησιμότητας, η δημόσια αποκήρυξη των πεποιθήσεών μας με σκοπό να παραμείνουμε στις τάξεις του Κόμματος είναι ολοφάνερα πιο έντιμη από τον δονκιχωτισμό που εκφράζεται με τη συνέχιση ενός ανέλπιδου αγώνα.
Οι κρατούμενοι είχαν βρει έναν τρόπο να επικοινωνούν μεταξύ τους χτυπώντας τον τοίχο που χώριζε τα κελιά τους. Κάθε χτύπημα αντιστοιχούσε σ' ένα γράμμα. Σε μια συνομιλία του με τον 402, όπου ο Ρ. τον ενημέρωνε ότι θα συνθηκολογήσει, ο 402, παρ' όλο που ήταν τσαρικός, θεώρησε αυτή του την απόφαση ατιμωτική και σταμάτησε να του μιλάει.
Ένα βυζαντινό τελετουργικό που είχε αναπτυχθεί από την ανάγκη να εντυπώνεται κάθε φράση στις μάζες με την υπεραπλούστευση και την αδιάκοπη επανάληψη. Ό,τι παρουσιαζόταν σαν σωστό έπρεπε να αστράφτει σαν το χρυσάφι και ό,τι παρουσιαζόταν σαν λάθος έπρεπε να είναι μαύρο σαν το κατράμι. Οι πολιτικές δηλώσεις έπρεπε να χρωματίζονται σαν τα γλειφιτζούρια των πανηγυριών. Η στενή αντίληψη (του 402) για την τιμή, ανήκε σε άλλη εποχή. Τι ήταν αξιοπρέπεια; Μια συγκεκριμένη μορφή σύμβασης, που συνδεόταν με τις παραδόσεις και τους κανονισμούς των ιπποτικών μονομαχιών. Η νέα αντίληψη για την τιμή θα έπρεπε να διατυπωθεί διαφορετικά: να υπηρετείς χωρίς ματαιοδοξία και ως την έσχατη συνέπεια.
3η ΑΝΑΚΡΙΣΗ
Στο κατηγορητήριο του Ρ. υπήρχε και η κατηγορία της ηθικής αυτουργίας στην απόπειρα δηλητηριασμού του Στάλιν. Στην αρχή αυτό φάνηκε τρελό στον Ρ., ο Γκλέτκιν όμως έφερε μπροστά του έναν νεαρό λαγώχειλο, γιο ενός στενού φίλου του Ρ., ο οποίος ανέφερε μια συνομιλία του Ρ. με τον πατέρα του, η οποία τον ενέπνευσε αργότερα να αποπειραθεί να δηλητηριάσει τον Στάλιν.
- Πράγματι, σύμφωνα με τις απόψεις που υποστήριζα τότε, μιλούσα για την ανάγκη βίαιης δράσης. Αλλά εννοούσα πολιτική δράση και όχι ατομική τρομοκρατία.
- Ώστε θα προτιμούσατε εμφύλιο πόλεμο; ρώτησε ο Γκλέτκιν.
- Όχι. Μαζική δράση, είπε ο Ρ.
- Η οποία, όπως πολύ καλά ξέρετε, θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε εμφύλιο πόλεμο. Και δίνετε πράγματι τόσο μεγάλη σημασία σε αυτή τη διευκρίνιση;
Ο Ρ. δεν απάντησε. Πράγματι, αυτό το σημείο του είχε φανεί πολύ σημαντικό πριν από λίγο, τώρα του είχε γίνει αδιάφορο. Πράγματι, αν η αντιπολίτευση μπορούσε να καταβάλει την κομματική γραφειοκρατία και τον πελώριο μηχανισμό της μόνο με εμφύλιο πόλεμο, γιατί η εναλλακτική δυνατότητα αυτή ήταν καλύτερη από το να βάλεις δηλητήριο στο κρύο κολατσιό του Πρώτου, που η εξόντωσή του θα επέφερε πιθανόν ταχύτερη και λιγότερο αιματηρή κατάρρευση του καθεστώτος; Γιατί ήταν μία πολιτική δολοφονία λιγότερο έντιμη από μια μαζική σφαγή; Το δύστυχο παιδί είχε προφανώς παρερμηνεύσει τα λεγόμενά του. Αλλά μήπως είχε μεγαλύτερη συνέπεια η παρερμηνεία του παιδιού από όσην η δική του συμπεριφορά των τελευταίων χρόνων;
"Όποιος εναντιώνεται σε μια δικτατορία, πρέπει να αποδεχθεί σαν μέσο για την καταπολέμησή της τον εμφύλιο πόλεμο. Όποιος δεν δέχεται τον εμφύλιο πόλεμο, πρέπει να σταματήσει την αντιπολιτευτική δραστηριότητα και να αποδεχτεί τη δικτατορία".
Τα απλά αυτά λόγια, που τα είχε γράψει πριν από μία σχεδόν ολόκληρη ζωή, σε μια πολεμική κατά των "μετριοπαθών", περιέκλειαν και τη δική του καταδίκη. Ένιωσε ότι δεν ήταν σε θέση να συνεχίσει τη συζήτηση με τον Γκλέτκιν. Η συνειδητοποίηση της ολοκληρωτικής ήττας του τον ανακούφισε.[...] Στο μυαλό του ήρθε η επιγραφή που είχε διαβάσει στην πύλη του κοιμητηρίου του Ερανσί, όπου ήταν θαμμένοι ο Σαιν-Ζυστ, ο Ροβεσπιέρος και οι δεκάξι σύντροφοι που αποκεφαλίστηκαν μαζί τους: DORMIR (ΝΑ ΚΟΙΜΗΘΩ).
Δεν μπορούσε να πει πόσα μερόνυχτα κράτησε αυτό. Θα πρέπει γύρω στη μια βδομάδα. Ο Ρ. είχε ακουστά αυτή τη μέθοδο της πλήρους σωματικής εξάντλησης του ανακρινόμενου, κατά την οποία, στη μαραθώνια ανάκριση, εναλλάσσονταν με βάρδιες δύο τρεις ανακριτές. Αλλά η διαφορά της παραπάνω μεθόδου από τη μέθοδο του Γκλέτκιν ήταν ότι και ο Γκ. δεν ξεκουραζόταν και επέβαλλε στον εαυτό του τη δοκιμασία που επέβαλλε στον Ρ. Έτσι, στέρησε από τον Ρ. και το στερνό του ψυχολογικό καταφύγιο: το πάθος του βασανιζόμενου, την ηθική ανωτερότητα του θύματος.
Είχε πιστέψει πως είχε πιει το ποτήρι της ταπείνωσης ως τον πάτο. Τώρα έμελλε να βρει ότι η αδυναμία είχε τόσες διαβαθμίσεις όσες και η δύναμη. Ότι η ήττα μπορούσε να γίνει εξ ίσου ιλιγγιώδης με τη νίκη και ότι τα βάθη της ήταν απροσμέτρητα.
- Γνωρίζετε τα κίνητρά μου εξ ίσου καλά όπως εγώ, είπε. Γνωρίζετε ότι δεν κινήθηκα από "αντεπαναστατική νοοτροπία" και δεν ήμουν στην υπηρεσία καμιάς ξένης Δύναμης. Τα όσα σκέφτηκα και έπραξα, τα σκέφτηκα και τα έπραξα σε συμφωνία με τις πεποιθήσεις και τη συνείδησή μου.[...] Δεν καταλαβαίνω - είπε - πώς μπορεί να βοηθήσει το Κόμμα το να σέρνονται τα μέλη του στη λάσπη μπροστά σε όλο τον κόσμο. Έχω υπογράψει όλα όσα θέλατε να υπογράψω. Έχω ομολογήσει την ενοχή μου για το ότι ακολούθησα μία λαθεμένη και αντικειμενικώς επιζήμια πολιτική. Δε σας αρκούν αυτά; [...] Στο κάτω κάτω, το όνομα Ν.Σ. Ρουμπασόφ είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του Κόμματος. Σέρνοντάς το στη λάσπη, κηλιδώνετε την ιστορία της Επανάστασης.
- Γνωρίζετε τι διακυβεύεται εδώ, συνέχισε ο Γκλέτκιν. Για πρώτη φορά στην Ιστορία μια επανάσταση όχι μόνο κατέλαβε την εξουσία, μα και την κράτησε. Έχουμε κάνει τη χώρα μας Προμαχώνα της νέας εποχής.[...] Αφού είχε πετύχει η Επανάσταση στη χώρα μας, πιστέψαμε ότι σύντομα θα μας μιμούνταν και ο υπόλοιπος κόσμος. Μα αντί γι' αυτό, ήρθε ένα κύμα αντίδρασης, που απείλησε να μας σαρώσει. Υπήρχαν δύο τάσεις στο Κόμμα. Η μία αποτελούνταν από τους τυχοδιώκτες, που ήθελαν να διακινδυνεύσουμε ό,τι είχαμε πετύχει, για να προωθήσουμε την Επανάσταση στις άλλες χώρες (τροτσκιστές). Σ' αυτήν ανήκατε εσείς. Εμείς, αναγνωρίσαμε ότι η τάση αυτή ήταν επικίνδυνη και τη διαλύσαμε.[...] Ο ηγέτης του Κόμματος, συνέχισε ο Γκλέτκιν, είδε πιο σωστά από όλους και είχε την πιο αποφασιστική τακτική. Συνειδητοποίησε ότι τα πάντα εξαρτώνταν από το αν θα βγαίναμε ζωντανοί από την περίοδο κατά την οποία επικρατούσε η παγκόσμια αντίδραση και από το αν θα κρατούσαμε ζωντανό τον Προμαχώνα. Συνειδητοποίησε ότι αυτό ήταν πιθανό να κρατήσει δέκα, ίσως και είκοσι, ίσως και πενήντα χρόνια. Μετά ο κόσμος θα ήταν ώριμος για το καινούριο κύμα της Επανάστασης. Ως τότε, στέκουμε μόνοι. Ως τότε, έχουμε ένα μόνο χρέος: να μη χαθούμε.
- Γνωρίζετε τη δυσαρέσκεια των αγροτών, που δεν έχουν μάθει ακόμη να καταλαβαίνουν το νόημα των θυσιών που τους επιβάλλουμε.[...] Άρα χρέος σας είναι να κάνετε αξιοκαταφρόνητη την αντιπολίτευση. Να δώσετε στις μάζες να καταλάβουν ότι αντιπολίτευση σημαίνει έγκλημα και ότι οι ηγέτες της αντιπολίτευσης είναι εγκληματίες. Αυτή την απλή γλώσσα καταλαβαίνουν οι μάζες. Αν αρχίσετε να μιλάτε για τα περίπλοκα κίνητρά σας, μόνο σύγχυση θα σπείρετε στις μάζες. Χρέος σας, πολίτη Ρ., είναι να μην προκαλέσετε συμπάθεια και οίκτο.
- Είχατε άδικο και θα πληρώσετε, σύντροφε Ρ. Το Κόμμα υπόσχεται μόνον ένα πράγμα: μετά τη νίκη, μια μέρα που δεν θα μπορεί να βλάψει πια, θα δημοσιευτούν τα υλικά των μυστικών αρχείων. Και τότε ο κόσμος θα μάθει τι κρυβόταν στα παρασκήνια αυτού του κουκλοθέατρου - όπως το αποκαλέσατε - που ήμασταν υποχρεωμένοι να παίξουμε σύμφωνα με το εγχειρίδιο της Ιστορίας...[...] Και τότε, εσείς και ορισμένοι φίλοι σας της παλαιότερης γενιάς, θα έχετε τη συμπάθεια και τον οίκτο που τώρα σας αρνούμαστε.
(Η γραμματέας του) κάθισε στη συνηθισμένη θέση της, στη γωνία και του είπε:
- Συγχαρητήρια για την επιτυχία σας, σύντροφε Γκλέτκιν.
Ο Γκ. χαμήλωσε το φως του προβολέα στο κανονικό.
- Αυτός, είπε δείχνοντας με τα μάτια τον προβολέα, συν η στέρηση ύπνου και η σωματική εξάντληση. Είναι όλα ζήτημα οργανισμού.
ΠΡΙΝ ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Σαράντα χρόνια πολεμούσε εναντίον της οικονομικής αδυσώπητης μοίρας. Αυτή ήταν η πιο σημαντική αρρώστια της ανθρωπότητας.[...] Η μόνη λύση είναι το νυστέρι του χειρουργού και ο ψυχρός του υπολογισμός. Μα όπου κι αν είχε μπει το νυστέρι, είχε εμφανιστεί μια καινούρια πληγή στη θέση της παλιάς.
Ο Γκλέτκιν δικαιολογούσε όλα όσα συνέβαιναν με βάση την αρχή ότι ο Προμαχώνας έπρεπε να αντέξει. Αλλά με τι έμοιαζε από μέσα; Όχι, δεν κτίζεται ο Παράδεισος με τσιμέντο. Ο Προμαχώνας θα άντεχε αλλά δεν θα είχε πια κανένα μήνυμα και κανένα παράδειγμα να δώσει στον κόσμο. Το καθεστώς του Πρώτου είχε αμαυρώσει το ιδεώδες του Σοσιαλιστικού Κράτους, όπως ορισμένοι Πάπες του Μεσαίωνα είχαν αμαυρώσει το ιδεώδες της Χριστιανικής Αυτοκρατορίας.
ΩΚΕΑΝΙΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ
Ο Ρ. σε όλη τη διάρκεια, από τη σύλληψη μέχρι και τη δίκη, υπέφερε από πονόδοντο.
Παράξενο...αυτός ο πονόδοντος είχε πάψει τη στιγμή που είχε πέσει γύρω του η ευλογημένη σιωπή κατά τη δίκη. Ίσως εκείνη τη στιγμή να είχε ανοίξει το απόστημα. Τι είχε πει; "Γονατίζω μπροστά στη χώρα, μπροστά στις μάζες, μπροστά σε όλο τον λαό...". Και λοιπόν; Τι συνέβη σ' αυτές τις μάζες, σ' αυτό τον λαό; Επί σαράντα χρόνια τον οδηγούσαν μέσα στην έρημο, με φοβέρες και υποσχέσεις, με φανταστικούς τρόμους και φανταστικές ανταμοιβές. Και πού ήταν η Γη της Επαγγελίας;
Υπήρχε, άραγε, τέτοιος προορισμός γι' αυτή την περιπλανώμενη ανθρωπότητα;
Ύστερα, όλα ησύχασαν. Ήταν πάλι η θάλασσα με τους ήχους της. Ένα κύμα τον σήκωσε αργά. Ερχόταν από μακριά και ταξίδευε ήρεμα, σαν ένα σήκωμα των ώμων της αιωνιότητας.
Υ.Γ. Ο Α. Κέστλερ στο αποχαιρετιστήριο σημείωμα που άφησε στους φίλους του, πριν την αυτοκτονία του, τους παρακαλούσε να μη στεναχωρηθούν και τους βεβαίωνε ότι πλημμυρίζει από "ωκεάνιο συναίσθημα", εννοώντας ότι βρίσκεται σε απόλυτη γαλήνη με αυτή του την απόφαση, έχοντας υποφέρει πολύ από τη νόσο του Πάρκινσον. Μαζί του αυτοκτόνησε και η σύντροφός του, διότι δεν μπορούσε να διανοηθεί τη ζωή της χωριστά από τη δική του.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου