Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας

   Oι μέθοδοι και οι τρόποι της ορθολογικής επιστήμης ενώ μας επιτρέπουν να εξετάσουμε τις λογικές συνεπαγωγές και να υπολογίσουμε τις συνέπειες των κοινωνικο-πολιτικών μας επιλογών, ή και των κοσμοθεωρητικών μας θέσεων, δεν μπορούν να μας φωτίσουν για το ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίον «πρέπει να ζήσουμε». Όπως σημειώνει ο Βέμπερ, η δυτική επιστήμη παρά την «ορθολογικότητα» και την πρακτική «αποτελεσματικότητα» που τη διακρίνει και παρότι δεν είναι μόνο «τεχνική», εντούτοις είναι «αμέτοχη του νοήματος της ζωής». Και το τελευταίο αυτό, το ότι δηλαδή η δυτική επιστήμη δεν συμμετέχει, δεν διαμορφώνει, αντιθέτως στερεί τη «ζωή» από το «νόημά» της, είναι «ένα δεδομένο της ιστορικής μας κατάστασης». Σε άλλους πολιτισμούς η ορθολογική διαχείριση της φύσης και της ζωής γενικότερα είναι αδιαχώριστη από τις κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις που διακρίνουν τους πολιτισμούς αυτούς. Και καθώς η επιστήμη επιβάλλεται ως αδιαμφισβήτητη γνώση, καθώς ανάγεται σε αξία καθ’ αυτήν, απωθεί στο περιθώριο, υποχρεώνει στην «απόσυρση από τη δημόσια σφαίρα» τις «αξίες» και όποιους ηθικούς προσανατολισμούς που βρίσκουν καταφύγιο στο «βασίλειο της μυστικής ζωής», ή γίνονται υπόθεση ατομικών επιλογών. Αυτό συνιστά κατά τον Βέμπερ «τη μοίρα της εποχής μας… της δικής μας εκλογίκευσης». Η «μοίρα της εποχής μας», της μοντέρνας κατάστασης είναι συνεπώς, η «απομάγευση του κόσμου».

   Ο δυτικός ορθολογισμός έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική επιστήμη και σκέψη και στο ρωμαϊκό δίκαιο και τρόπο διοίκησης, που συναρτήθηκαν και ενεργοποιήθηκαν από τον θρησκευτικό προσανατολισμό του προτεσταντισμού. Ο προτεσταντισμός ως ηθικοθρησκευτικό δόγμα και νόημα ζωής μετατόπισε από το θρησκευτικό στο κοσμικό επίπεδο την αντίληψη περί «θείας χάριτος». Εκλεκτοί του θεού είναι, σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, όσοι επιτυγχάνουν στο «επάγγελμα», όσοι επιβεβαιώνουν διαρκώς την «επαγγελματική επιτυχία». Ο τρόπος αυτός ζωής και δράσης διαμορφώθηκε ως ένας «εγκόσμιος ασκητισμός», που συνεπαγόταν την αποχή από την κατανάλωση, πράγμα που οδήγησε στη διαρκή συσσώρευση του κέρδους και την διαρκή επανεπένδυσή του στην επιχείρηση. Οδήγησε έτσι, στη δημιουργία της καπιταλιστικής επιχείρησης, εντέλει του καπιταλισμού.

   «Tα υλικά αγαθά κέρδισαν μια αύξουσα και τελικά αδυσώπητη δύναμη πάνω στη ζωή των ανθρώπων, όσο σε καμιά άλλη προηγούμενη περίοδο της ιστορίας». Όπως γράφει ο Βέμπερ, «ο νικητής καπιταλισμός, οπωσδήποτε αφότου στηρίζεται στη δύναμη των μηχανών, δεν έχει πια ανάγκη από την υποστήριξη [του θρησκευτικού ασκητισμού]. Και η ρόδινη διάθεση του γελαστού κληρονόμου του, του Διαφωτισμού, φαίνεται επίσης να είναι αμετάκλητα αφανισμένη... Στο τελικό στάδιο της πολιτιστικής αυτής εξέλιξης, θα μπορούσε αληθινά να λεχθεί: ειδικοί χωρίς πνεύμα, ηδονιστές δίχως καρδιά. Το μηδενικό αυτό φαντάζεται ότι πέτυχε ένα επίπεδο πολιτισμού, που δεν υπήρξε ποτέ πριν». Δηλαδή ο Βέμπερ χαρακτηρίζει τον ολοκληρωμένο καπιταλισμό ως μια κοινωνία αποστερημένη «πνεύματος», αποστερημένη νοήματος ζωής, η οποία εντούτοις διακατέχεται από την ψευδαίσθηση της ανωτερότητας του πολιτισμού της.

   O Βέμπερ συμπεραίνει: «Ο ασκητισμός, όταν μεταφέρθηκε από τα μοναχικά κελιά στην καθημερινή ζωή και άρχισε να κυριαρχεί η εγκόσμια ηθικότητα, έπαιξε τον ρόλο του στο κτίσιμο του τρομακτικού κόσμου της σύγχρονης οικονομικής πραγματικότητας. Το καπιταλιστικό καθεστώς συνδέεται με τις τεχνικές και οικονομικές προϋποθέσεις της μηχανικής παραγωγής, που σήμερα προσδιορίζουν τη ζωή όλων των ατόμων που γεννιούνται μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες… με ακατανίκητη δύναμη. Ίσως θα τις προσδιορίζει έτσι μέχρις ότου καεί και ο τελευταίος τόνος απολιθωμένου κάρβουνου. Κατά τη γνώμη του Μπάξτερ ‘η φροντίδα για εξωτερικά αγαθά θα έπρεπε να βρίσκεται μόνο στους ώμους του άγιου-εκλεκτού’, του προτεστάντη δηλαδή, ‘όπως ένας ελαφρός μανδύας που θα μπορούσε να πεταχθεί σε οποιαδήποτε στιγμή’. Η μοίρα θέλησε να γίνει ο μανδύας σιδερένιο κλουβί … καθώς τα υλικά αγαθά κέρδισαν μια αύξουσα και αδυσώπητη δύναμη πάνω στη ζωή των ανθρώπων, όσο σε καμιά άλλη προηγούμενη περίοδο της ιστορίας. … ο νικητής καπιταλισμός, αφού στηρίζεται στη δύναμη των μηχανών, δεν έχει πια ανάγκη από την υποστήριξη του [θρησκευτικού ασκηστισμού] και … η ‘εκπλήρωση του επαγγέλματος’ δεν μπορεί … να συσχετισθεί με τις ύψιστες πνευματικές και πολιτιστικές αξίες… Αντιθέτως πρέπει να γίνει αισθητή υποκειμενικά ως οικονομικός εξαναγκασμός». Τέλος, «κανείς δεν ξέρει ποιος θα ζεί στο κλουβί αυτό στο μέλλον, ή εάν στο τέλος της τρομακτικής αυτής εξέλιξης θα προβάλουν εντελώς νέοι προφήτες, ή θα γίνει μια αναγέννηση παλαιών ιδεών, … ή θα επέλθει μια μηχανοποιημένη απολίθωση εξωραϊσμένη με ένα είδος σπασμωδικής σοβαροφάνειας»

Μαρία Ν. Αντωνοπούλου

"Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας"

Κοινωνική θεωρία και νεότερη κοινωνία